زندگی و فناوری

گروه دیگری نیز علاوه بر تأیید دیدگاه­های فوق، فناوری­های پیشرفته را از آن جهت که محصول تمدن و فرهنگ غربی می­­باشد، مطرود و مردود دانسته، معتقدند فناوری­های پیشرفته هیچ سنخیتی با فرهنگ دینی و اسلامی کشور ما ندارد. در نتیجه گسترش این فناوری­ها در کشور می­تواند بستر نفوذ فرهنگ غربی را مهیا سازد.

در اینجا تلاش شده­ است با بررسی آثار و پیامدهای توسعه فناوری اطلاعاتبه عنوان یکی از فناوری های پیشرفته در سه سطح اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، دیدگاه­های فوق مورد نقد و بررسی قرار گیرند.

اثرات اقتصادی فناوری اطلاعات "زندگی و فناوری"

ترکیب سخت­ افزار، نرم­ افزار، اجزا و لوازم جانبی که فناوری اطلاعات را تشکیل می­دهد، به طور جدی این ادعا را مطرح می­سازد که شاخص­ترین وجه قرن 21، نفوذ فناوری اطلاعات به تمام فعالیت­های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. از اواخر دهه 1950 تا اوایل دهه 1980، سهم فناوری اطلاعات در تولید ناخالص داخلی ایالات متحده به چهار برابر افزایش یافت. در پایان دهه 1980، 100 شرکت برتر سیستم­های اطلاعاتی، جمعاً فروشی بالغ بر 250 میلیارد دلار داشتند. فناوری اطلاعات با توجه به سرعت رشد و بازدهی آن، در سرتاسر جهان مهمترین صنعت اشتغال­زا با درآمدهای بالا برای قشر تحصیل­کرده است. فقدان این فناوری در هر کشوری یکی از عوامل اصلی پدیده «فرار مغزها» است. اگر در گذشته کشورهای جهان بر مبنای میزان برخورداری از ثروت فیزیکی به کشورهای فقیر و ثروتمند تقسیم­بندی می­شدند امروز عامل دیگری به نام اطلاعات وارد میدان شده­، بطوری­که کشورهایی­که از اطلاعات بیشتری برخوردارند فرصت­های رشد بهتری را بدست می­آورند. برای مثال صادرات ITکشور در حال توسعه­ای همچون هند که در سال 1990 برابر با 150 میلیون دلار بود، در سال 1999 به 7.5 میلیارد دلار افزایش یافت.

ترکیب صنعت فناوری اطلاعات با خدمات بانکداری، پدیده جدیدی به نام «بانکداری الکترونیک» و «پول الکترونیک» را رقم زد. «پول الکترونیک» نوعی اطلاعات مالی است که در فایل هر یک از فعالان اقتصادی ذخیره شده­است. این پول جایگزین اسکناس و پول نقد در معاملات اقتصادی خواهد شد که افزایش سرعت معاملات اقتصادی را در پی خواهد داشت. ، شفافیت اطلاعات اقتصادی سرمایه­گذاران، شرکت­های سهامی، مالیات­دهندگان و ... از دیگر فواید به کارگیری فناوری اطلاعات در حوزه بانکداری است. بانکداری الکترونیک امکان تعیین ریسک و اعتبار تمامی فعالان اقتصادی را به آسانی مهیا می­سازد. با تعیین ریسک سرمایه­گذاران و فعالان اقتصادی، فرآیند تخصیص منابع پولی و مالی دقت و صحت بالاتری خواهد داشت. اگر در گذشته، اجرای نظام بانکداری اسلامی به دلیل پیچیدگی­های اجرایی، عدم شفافیت در نحوه مشارکت بانک­ها، فرآیند تعیین سود پروژه­های اقتصادی و تخصیص آن به صاحبان سپرده­ها و ... امری دشوار می­نمود، با استفاده از IT، بانکداری اسلامی می­تواند به یکی از جذاب­ترین نوع خدمات مالی در جهان تبدیل شود. توجه روزافزون بانک­ها، موسسات مالی و سرمایه­گذاران حتی در کشورهای غربی به این نوع نظام بانکی، خود موید همین مطلب است.

ورود فناوری اطلاعات به صنعت بانکداری موجب تحول عظیمی در تجارت جهانی شد به گونه­ای که انجام حجم عظیمی از مبادلات اقتصادی در فضای مجازی- اینترنت- میسر شد. اگر در سال 2001 معادل 110 میلیارد دلار از تجارت جهانی با استفاده از فضای مجازی مبادله شد، این مبلغ در سال 2004 به حدود 400 میلیارد دلار افزایش یافت. با ورود فناوری اطلاعات به حوزه تجارت شکل جدیدی از تجارت با عنوان «تجارت الکترونیک» بوجود آمد. با گسترش این نوع تجارت، علاوه بر افزایش سرعت معاملات اقتصادی، هزینه مبادله نیز به طور چشمگیری کاهش یافت. اگر هزینه یک مبادله بانکی به روش­های سنتی مثلا 27 دلار باشد، هزینه این مبادله از طریق ماشین­های الکترونیکی 27 سنت و از طریق فضای مجازی 1 سنت می­باشد. به این شکل مفاهیم دیگری همچون «بانکداری مجازی» و «تجارت مجازی» در اقتصاد جهانی به شدت مورد توجه واقع شد. امروزه انتقال میلیاردها دلار سرمایه از بانکی در نیویورک آمریکا به بانکی در پکن چین در کوتاه­ترین زمان و امن­ترین راه میسر است.

شکل­گیری انواع جدیدی از بازار سرمایه همچون «بورس» تنها با استفاده از فناوری اطلاعات ممکن و میسر شد. در این بازار، شفافیت اطلاعات و دسترسی فعالان بازار سرمایه به اخبار و اطلاعات صحیح و به هنگام به عنوان یکی از مهمترین الزامات بازار سرمایه­ای کارآمد رخ می­نماید. از جمله مهمترین این اطلاعات می­توان به آمار خرید و فروش­های انجام­شده، قیمت­های پایانی، کلیه شاخص­های پانزده­گانه بورس اوراق بهادار، قیمت­های آغازین و پایانی روزهای معاملاتی، بیشترین و کمترین قیمت روزهای معاملاتی، ارزش معاملات انجام­شده، تغییر عمده در ساختار مالکیت، خرید یا واگذاری، سود یا زیان شرکت­ها و ... اشاره کرد.

اثرات اجتماعی فناوری اطلاعات "زندگی و فناوری"

فناوری اطلاعات انسان را از فضای حقیقی به فضای مجازی می برد. فضایی که قادر است در یک زمان کوتاه میان میلیون­ها نفر ارتباط برقرار کرده، حجم زیادی از داده­ها را در اختیارشان قرار دهد. در فضای مجازی، بسیاری از مکان­های فیزیکی همچون دانشگاه، کتابخانه، فروشگاه، موزه، داروخانه و ... شکل مجازی به خود می­گیرد. کاربران می­توانند از طریق اینترنت مواد غذایی، کتاب­ها، لوازم ورزشی و هر کالای مورد نیاز خود را سفارش داده و خریداری کنند. همچنین می­توانند شکل، رنگ، سایز و کیفیت کالای خود را انتخاب کنند. به اين ترتيب استانداردهاي قيمتي توسعه يافته و رقابت بين بنگاه­هاي اقتصادي افزايش خواهد يافت. بنابراین قدرت اختیار و انتخاب بشر در این قرن توسعه چشمگیری یافته­است.

افزايش سطح آگاهي يكي ديگر از فوايد به كارگيري فناوري اطلاعات است. اگر در گذشته رسانه­هايي همچون تلويزيون، راديو و ... به طور انحصاري، پخش و انتشار اخبار و اطلاعات را بر عهده داشتند. با ورود فناوري اطلاعات، طيف وسيعي از اخبار، اطلاعات و تحليل­ها به سادگي بوسيله اينترنت از هر نقطه جهان قابل دستيابي است. علاوه بر پايگاه­هاي خبري رسمي كه در فضاي مجازي در حال گسترش است، اين فرصت براي تك تك افراد مهيا شده تا با استفاده از وبلاگ­ها و پايگاه­هاي شخصي به انتشار نظرات و ديدگاه­هاي خود بپردازند. انتشار دانش و داده­هاي علمي از ديگر اثرات قابل توجه IT است كه سرعت رشد دانش بشري را افزايش داده­است.

فناوري اطلاعات، تنوع شغلي بالايي را در فضاي كسب و كار به همراه مي­آورد. شغل­هاي جديدي همچون خدمات الكترونيك بانكي، بيمه­اي، مديريت شبكه، برنامه نويسي، طراحي شبكه، خريد اينترنتي، و ... از اين جمله­است. همچنين با ظهور اين فناوري بسياري از مشاغل با بهره­وري پايين همچون كتاب­داري، فروش سنتي كالا و ... حذف خواهد شد. حركت از اقتصاد مبتني بر سرمايه به اقتصاد مبتني بر دانش كه با توسعه فناوري اطلاعات در حال شكل­گيري است تغييرات اجتماعي عظيمي را در جوامع به دنبال خواهد داشت. تغيير ارزش­هاي اجتماعي و الگوي زندگي، يكي از اين تغييرات است. مشاغل جديد، اخلاق حرفه­اي خاص خود را بوجود خواهد آورد. گسترش انواع مختلفي از روابط اجتماعي در فضاي مجازي مي­تواند شكل­هاي جديدي از دوستي، شراكت، همكاري­هاي علمي و ... را به همراه داشته­باشد. در اين فضاي جديد، قوانين حقوقي شكل ديگري خواهند يافت و متناسب با اين فضا، انواع جديدي از اعمال مجرمانه تعريف و تدوين خواهد شد.

اگر در گذشته حسابرسی از حساب­های فعالان اقتصادی به منظور تعیین صحت فعالیت­ها و اخذ مالیات­های دولتی امری پیچیده، دشوار و هزینه­بر بود، با توسعه صنعت فناوری اطلاعات نه تنها هزینه­­ها به طور چشمگیری کاهش خواهد یافت، بلکه امکان هر نوع حساب­سازی، فریب مأموران دولتی و فرار مالیاتی به حداقل خواهد رسید. بنابراین توانایی دولت­ها در اعمال سیاست­های هدایتی-نظارتی توسعه خواهد یافت. قاچاق مواد مخدر، دارو، لوازم آرایشی و انواع کالاهای غیرمجاز یکی از معضلات عمده کشورهای در حال توسعه است. برخوردهای امنیتی، ایجاد موانع فیزیکی و ... از جمله روش­هاس سنتی و البته پرهزینه دولت­ها برای جلوگیری از قاچاق کالاهای غیرقانونی است. با ورود پول الكترونيك به چرخه اقتصاد، امكان كنترل انواع معاملات اقتصادي به راحتي ميسر است. دولت­ها با استفاده از اين امكان مي­توانند تمامي مبادلات غيرقانوني را كشف و پيگيري نمايند. بنابراين هرگونه معامله غيرقانوني به شدت محدود خواهد شد.

فناوري اطلاعات كيفيت « كالاي عمومي» ارائه­شده توسط دولت­ها را نيز متحول خواهد ساخت. آنچه تحت عنوان «دولت الكترونيك» در ساليان اخير مطرح­شده، جلوه­اي از همين تحول است. دولت الکترونيک به معناي فراهم کردن شرايطي است که دولت­ها بتوانند خدمات خود را به صورت شبانه­روزي و در تمام ايام هفته به شهروندان ارائه کنند. دولت الكترونيك معضل پاسخ­گويي دستگاه­هاي اجرايي را كه براي ساليان زيادي همواره مطرح بوده، تا حد خوبي پوشش خواهد داد. با استفاده از فناوري اطلاعات مردم مي­توانند انواع خدمات عمومي شامل صدور گذرنامه، پرداخت ماليات، آموزش و ... را با كمترين هزينه دريافت كنند. فناوري اطلاعات اين امكان را براي كاركنان دستگاه­هاي دولتي مهيا مي­سازد تا از طريق دوركاري به نحو بهتري وظايف خود را انجام دهند. بدين­ترتيب با انجام زمان كمتر، كار بيشتري انجام­شده و زمان بيشتري براي ساير فعاليت­ها اجتماعي و شخصي در اختيار افراد قرار مي­گيرد.

توسعه شيوه­هاي آموزشي از طريق فضاي مجازي سبب­شده آموزش ارزان، باكيفيت و اثربخش براي همه آحاد مختلف جامعه با هر موقعيت مالي در هر نقطه از كشور ميسر شود. انواع مجله­ها، كتاب­ها، نوارها و لوازم كمك آموزشي به راحتي با استفاده از فناوري اطلاعات به اشتراك گذاشته مي­شود. با برداشته­شدن انواع محدوديت­ها، دانشجويان كشورهاي مختلف قادرند تا به صورت ويدئوكنفرانس در كلاس­هاي آموزشي بهترين اساتيد جهان شركت كنند. به همين دليل اهميت دانشگاه­هاي سنتي همچون هاروارد، MIT و ... روز به روز در حال كاسته­شدن است.

اثرات فرهنگی فناوری اطلاعات "زندگی و فناوری"

انواع بازي­هايي كه به صورت كامپوتري و شبكه­اي وارد بازار شده­است، اين امكان را مهيا ساخته تا بسياري از هنرها و ورزش­هايي كه زماني جز با هزينه­هاي سنگين قابل يادگيري نبود، با استفاده از نرم­افزارهاي آموزشي به جوانان آموزش داده­شود. تيراندازي، تنيس روي ميز، نقاشي، خطاطي و ... انواع مختلفي از ورزش­ها و هنرهايي است كه با كمك فناوري اطلاعات قابل آموزش و يادگيري است.

برگزاري نمايشگاه­هاي فرهنگي به صورت مجازي از ديگر مزاياي به كارگيري IT است. شهروندان كشورهاي مختلف با كمترين هزينه مي­توانند از مشهورترين موزه­هاي لندن، پاريس و ... به صورت مجازي بازديد كنند. در آينده نزديك، بسياري از جشنواره­هاي سينمايي، كتاب، موسيقي و ... به صورت مجازي برگزار خواهد شد. سينماهاي سنتي به تدريج جايگاه خود را از دست خواهند و انواع جديدي از فيلم­هاي سينمايي كه در آن تماشاگر خود به صورت يك عضو فعال در فيلم مشاركت مي­كند، ساخته خواهد شد. اينبار داستان نه به دلخواه كارگردان كه بنا بر سليقه، خواست و اراده تماشاگر شكل خواهد گرفت. بدين­ترتيب بستر مناسبي براي بروز خلاقيت­­هاي انساني فراهم خواهد شد.

نمونه اين مورد در انواع جديد بازي­هاي كامپيوتري همچون بازي­هاي شبكه­اي قابل مشاهده است. در اين بازي­ها، كاربر به عنوان يك بازيگر، نقشي را بر عهده گرفته و در زمان حال و به صورت زنده ولي نه در فضاي واقعي، بلكه در فضاي مجازي به ايفاي نقش مي­پردازد. شكل­گيري چنين بازي­ها و فيلم­هايي، ارتباطات فرهنگي و اجتماعي مردمان كشورهاي مختلف را بيش از پيش در هم تنيده خواهد ساخت. گسترش ارتباطات فرهنگي اين فرصت را مهيا مي­سازد تا سطح آگاهي فرهنگي مردم دنيا بر اثر اين تبادلات تا حد قابل توجهي افزايش يابد. پيش از اين، سهم كشورهاي مختلف از مبادلات فرهنگي دنيا به دليل هزينه­هاي سنگيني كه در اين زمينه­ وجود داشت، بسيار اندك بود به گونه­اي كه سهم اصلي تجارت فرهنگي جهان در انحصار كشورهاي معدودي همچون ايالات متحده قرار داشت. اما با توسعه فناوري اطلاعات، اين فرصت در اختيار تمامي كشورها قرار خواهد گرفت تا محصولات فرهنگي خود را در معرض ديد مخاطبان جهاني قرار دهند. افزايش حجم تبادلات فرهنگي، امكان تأثيرگذاري و تأثيرپذيري فرهنگ­ها را افزايش خواهد داد به گونه­اي كه فرهنگ­هاي غني از لحاظ محتوا به تدريج فرهنگ­هاي فقير را به حاشيه خواهند راند. با توجه به فرهنگ غني اسلامي، اتخاذ سياست­هاي فرهنگي مناسب مي­تواند دامنه نفوذ فرهنگ اسلامي در سراسر جهان را بيش از پيش گسترش دهد.

نتیجه­ گیری "زندگی و فناوری"

توسعه فناوري اطلاعات در بعد اقتصادي، شفافيت اطلاعات، رقابتي شدن بازار و افزايش سرعت مبادلات را به همراه خواهد داشت. در بعد اجتماعي، محدودشدن اعمال مجرمانه، كاهش نقش رانت، قاچاق و ... در فعاليت­هاي اقتصادي و حركت از اقتصاد مبتني بر سرمايه به اقتصاد مبتني بر دانش از ديگر فوايد اين فناوري است. در بعد فرهنگي، از بين رفتن انحصار فرهنگي كشورهاي غربي بوي‍‍ژه ايالات متحده، توسعه مبادلات فرهنگي بين كشورها و افزايش سطح آگاهي مردم از جمله مهمترين نتايج به كارگيري IT است.

آنچه بايستي مورد توجه انديشمندان قرار گيرد الزامات اثرگذاري مثبت فناوري اطلاعات است. يك ابزار يا وسيله مي­تواند كاربردهاي مثبت يا منفي داشته­باشد. فراهم­سازي بستر مناسب حقوقي، اخلاقي و آموزشي مي­تواند امكان سوءاستفاده از فناوري­هاي پيشرفته همچون فناوري اطلاعات را كاهش دهد. براي مثال لازم است قوانين حقوقي متناسب با فضاي مجازي بازي­هاي شبكه­اي تدوين گردد تا از بروز مسائل غيراخلاقي پيش­گيري گردد. در حوزه اقتصادي، افزايش ضريب امنيت خدمات الكترونيكي، رعايت قوانين مبادلات اقتصادي، مالكيت معنوي و فكري از جمله نيازمندي­هاي اساسي است. تدوين مباني اخلاقي هر يك از فناوري­هاي پيشرفته و ايجاد تعهد قانوني براي شركت­ها، متخصصان و كاربران زمينه هرگونه انحراف را محدود خواهد ساخت. بنابراين آنچه تحت عنوان آسيب­هاي فرهنگي و اخلاقي فناوري­هاي پيشرفته مطرح مي­شود عمدتا ناشي از فقدان بسترهاي حقوقي، اخلاقي و آموزشي مناسب است.

"زندگی و فناوری"